«دوگانۀ محتوای انتخابی ناشران و بهبودِ زیستِ کودکان در قرنطینه»
مریم صفاهانی و فاطمه مرتضایی فرد در گفتگو با روابط عمومی نشر «روزبهان» به بهانۀ روز ملی کودک، مطرح کردند: «درمجموع حضور کتاب {کودک} در سبد خانواده‌ها کمرنگ است، چه پیش از کرونا و چه پس‌ازآن. حتی می‌توان گفت در دوران کرونا بهانۀ مناسبی برای نخریدن چنین منابعی برای خانواده فراهم شده‌است. متأسفانه تولید کتاب‌های تألیفی در تمام گروه‌های کتاب‌های داستان و غیر داستان اندک است و این تولیدات اندک هم مناسب نیاز و علایقِ کودک و نوجوان ایرانی نیست و اغلب برای ناشران بیشتر منافع و بازگشتِ مالی در نظر گرفته‌می‌شود.»
زهرا علی‌پور: کودکان، چه به‌عنوان اعضای آسیب‌پذیر در ساختارِ خانواده _که به‌طور طبیعی بخشِ قابل‌توجهی از برنامه‌ریزی‌های آن را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند _ و چه در تصمیم‌گیری‌های کلانِ دولت‌ها، همواره به‌عنوان نوعی سرمایۀ انسانی و اجتماعی به آن‌ها نگریسته شده‌است. ازاین‌رو در میزان تلفاتِ جنگ‌ها، بیماری‌های همه‌گیر یا سوانح طبیعی، طبقِ قانونی نانوشته، به آمار رسمی یا غیررسمی آسیب‌دیده‌های کودک، توجهی متفاوت می‌شود.
علاوه بر این‌ها، در اهمیتِ این گروه سنی می‌توان ادعا کرد که همواره در تحلیل‌های اقتصادی و اجتماعی از میزان سواد و سلامتِ کودکان یا در معیاری مترقیانه، میزان تحرک بدنی‌شان از شاخص‌های توسعه به شمار می‌آمده‌است. آنچه گفته‌شده با توجه به روز ملی کودک (17 مهرماه) بهانه‌ای است که به اوقاتِ فراغت کودکان و محتوای کتاب‌های تولیدشده برای آن‌ها توجهی ویژه داشته‌باشیم. آنچه بیش از هر چیز در این زمینه، اهمیت دارد تقلیل نیافتنِ این روز است به چند بستۀ محتوایی از رسانه‌های دولتی، تبریک و کادوی احتمالی از خانواده و مدرسه. این مسئله زمانی روشن‌تر می‌شود که با شروع بیماری همه‌گیر «کرونا» و مجازی شدنِ مدارس، کودکان (در صورتِ امکانِ مالی خانواده) بیش از گذشته به فضای دیجیتال به‌عنوان سرگرمی، پناه برده‌اند. امری که با پیشروی آن، هم از نظر بررسی‌های جمعیت‌شناسانه و هم در مؤلفه‌های سلامت ملی، پیام‌آورِ خطرهای مهمی است.
همۀ آنچه گفته‌شد با توجه به آمارهای رسمی که از میزان خریدِ کتاب در شش‌ماهۀ اول سال جاری، به‌خصوص در دوران قرنطینه (دو ماه اول فروردین و اردیبهشت) دریافت می‌شود، نشان می‌دهد که مطالعه‌کردن به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین سرگرمی‌های بشر، این بار هم یکی از دستاویزهای انسان‌ها در دورانِ قرنطینه محسوب شده‌است. با این گزارۀ اخیر، درنهایت این سؤال‌ها مطرح می‌شود که کتاب‌های مکتوب می‌توانند جلو تسریع روندِ اعتیادِ کودکان به بازی‌های دیجیتال را بگیرند؟ یا ناشران هم باید در همان عرصه و در فضای محتوای الکترونیک، برای کودکان مؤثر باشند؟ آیا محتوای کتابِ کودک برای یکی از مهم‌ترین نهادهای بررسی این نوع کتاب (شورای سیاست‌گذاری کتابِ کودک)، کیفیتِ قابل‌دفاعی دارد؟
ازاین‌رو به جمع اعضای شورای سیاست‌گذاری کتابِ کودک رفتیم تا از این نهاد مدنی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراجع وارسی و بررسی کتاب‌های کودک راجع به کیفیت ِکنونی کتاب‌های تولیدشده برای گروه‌های سنی «الف، ب و ج» بپرسیم؛ خانم‌ها «فاطمه مرتضایی فرد»، عضو شورای سیاست‌گذاری کتاب کودک و عضو گروه ترجمه، تألیف و مرجع شورای مدیریت این مجموعه و «مریم صفاهانی»، عضو گروه علوم و هماهنگ‌کنندۀ کمیتۀ بررسی شورای کتاب راجع به کیفیت کتاب کودک و ارتباط آن با دوران قرنطینه در گفتگو با روابط عمومی «انتشارات روزبهان» این‌طور می‌گویند:
1_ با توجه به محدودیت‌های کرونایی، اغلب کودکان در شرایطی دور از همسالان و مدرسه به سر می‌برند. فکر می‌کنید این مهم تا چه حد از طرف خانواده به‌عنوان فرصتی برای خریدِ کتاب مؤثر بوده‌است؟
فاطمه مرتضایی‌فرد: بستگی به خانواده و عادت به مطالعه در میان آن‌ها دارد و همچنین مدرسه‌ای که کودک در آن درس می‌خواند. در مجموع حضور کتاب در سبدِ خانواده کمرنگ است، چه پیش از کرونا و چه پس‌ازآن. حتی در دوران کرونا بهانۀ مناسبی برای نخریدن چنین منابعی برای خانواده فراهم شده‌است.
2_ به نظر می‌رسد خریدِ لوازم سرگرمیِ دیجیتال برای کودکان جزء دغدغه‌های ثابتِ خانواده‌هایی با وسع مالی مطلوب باشد و در مقایسه با آن، قیمت کتاب چندان فشارِ سنگینی محسوب نمی‌شود، اما همچنان اقبال از خرید کتابِ کودک کم است. جز امر آموزش، فکر می‌کنید با بهبودِ کیفیت کتاب‌ها چطور می‌توان جلوی این روند را گرفت؟
در حال حاضر کتاب‌های کودک با کیفیت بهتری در مقایسه با سال‌های پیش، منتشر می‌شود ولی نظام کتابِ درسی‌محورِ آموزش‌وپرورش و غول کنکور، کودک و نوجوان را از مطالعه دور کرده‌است. در ضمن بدانید که دنیای دیجیتال، وجود دارد و سعی نکنید مانع آن شوید! بلکه به کمک آن فرهنگ کتاب‌خوانی را فعال‌تر کنید. چون منع آن مخاطب را نسبت به استفاده از آن جدی‌تر می‌کند. پس ایجاد عادت به مطالعه، باید در اولویت قرار گیرد و با فراهم‌کردن موقعیتِ برتر برای کتاب در شکل‌های گوناگون رقیب را عقب نشاند؛ و این تنها به کمک ترویج خواندن، تشویق به خواندن و معرفی کتاب‌های مناسب با استفاده از فهرست‌های مراکز معتبر درزمینه‌های گوناگون در مدارس، برگزاری نمایشگاه کتاب در مدرسه‌ها و اطلاع‌رسانی در رسانه‌های عمومی مانند صداوسیما و غیره میسر خواهدبود.
مریم صفاهانی: به نظرم در این رابطه ارتباط ناشران، نویسندگان و پدیدآورندگان در فضای مجازی (اینستاگرام، آپارات و…) باید با کودکان و نوجوانان بیشتر شود.
برای آن‌ها کتاب بخوانند، آن‌ها را تشویق به مطالعه کنند. همچنین پدیدآورندگان کتاب و ناشران می‌توانند با نهادِ مدرسه ارتباط برقرار کنند و از این راه هم می‌توانند با کودکان در ارتباط باشند و وسیلۀ آسان دسترسی کودکان به کتاب را فراهم کنند.
3_علاوه بر رسانه‌های دیجیتال، خانواده‌ها بخش قابل‌توجهی از آنچه خریدِ کتاب برای فرزندانشان تعریف می‌کنند را مختص به محصولات کمک‌آموزشی می‌دانند. به گزارش «ایرنا» کتاب‌های کودک و نوجوان با کاهش ۱۴ درصدی در شهریورماه سال ۹۷ رسیده‌است، فکر می‌کنید کتاب‌های کاغذیِ کودک برای بقا نیاز به چه تغییراتِ کیفی دارند؟
مرتضایی فرد: متأسفانه با ایجاد تحریم‌ها، قیمت کتاب یک‌باره افزایش پیدا کرد. لذا با تشویق کتابخانه‌های عمومی، کانون و {نهادهای} وابسته به شهرداری، از طرفی دیگر برای تهیۀ کتاب‌های مناسب، کمک دولت برای تهیۀ کاغذ با نرخ دولتی در شمارگان بالا شاید تا حدودی بتواند به این امر کمک کرد. با این همه، هدف باید کتاب‌خوانی باشد نه حتماً کتاب کاغذی خواندن.
صفاهانی: به نظر من، کیفیتِ ارائۀ کتاب‌ها باید خلاقانه باشد؛ یعنی علاوه بر توجه به ذائقه و علایق کودکان، با ارائۀ ادبیات فاخر سلیقۀ مخاطب هم بالا برده‌شود. به‌عنوان‌مثال از زبان طنز و ژانر کمیک‌استریپ که نوجوانان به آن علاقه‌مندند، نباید غافل شد و با زبان مناسب برای جذبِ این گروه سنی بیشتر استفاده شود.
4_در نگاهی جزئی‌تر، کتابِ کاغذی در رشدِ هوش هیجانی کودک در چند بُعدِ «دست‌ورزی» و «بینایی» مؤثر است و در زمینۀ تلاش برای خواندن، «شنوایی» او را دخیل می‌کند، به نظر شما کتاب‌های موجود در کتاب‌فروشی‌ها از کیفیتی مطلوب در این سه بخش، بهره‌مندند؟
مرتضایی فرد: در حال حاضر و در مقایسه با سال‌های پیش و به یمن وسواس و احساس مسئولیت برخی از ناشران چه در زمینۀ تألیف و چه در ترجمه، آثار به نسبت خوبی را به دست کودکان می‌رسانند، می‌دانید نکته‌ای که اشاره کردید بیشتر در مورد کودکان صادق است و از طرفی همۀ کتاب‌ها کیفیت لازم در زمینۀ رشدِ هیجانی کودک در ابعاد مختلفِ آن را ندارند؛ بنابراین بهتر است والدین و مربیان از لیست کتاب‌های مناسب و با کیفیت نهادهایی مانند شورای کتاب کودک، لاک‌پشت پرنده و …که حاصلِ ارزیابی کارشناسان گروه‌های بررسی این نهادهاست، برای تهیۀ کتاب‌های مناسب و باکیفیت این حوزه استفاده کنند.
5_ رشد کتاب‌های ترجمه‌شده نسبت به کتاب‌های تألیفی در دو سال اخیر با افزایش چشم‌گیری مواجه شده‌است. فکر می‌کنید اگر صاحبانِ نشر به داستان‌های بومی اقبال نشان دهند، تغییری در ذائقۀ خریدِ کتاب کودک ایجاد شود؟
صفاهانی: متأسفانه تولید کتاب‌های تألیفی در تمام گروه‌های کتاب‌های داستان و غیر داستان اندک است و این تولیدات اندک هم مناسب نیاز و علایق کودک و نوجوان ایرانی نیست و بیشتر منافع و بازگشت مالی در نظر گرفته می‌شود.
اگر به علایق و نیازهای بومی کودک و نوجوان توجه شود و نویسندگان با آن‌ها ارتباط برقرار کنند و از خودِ آن‌ها ایده بگیرند، کودک و نوجوان با کتاب بیشتر انس می‌گیرد و علاقه‌مند به خواندن آن می‌شود.
مرتضایی فرد: البته برخی از ناشران هستند که به تألیف هم نیم‌نگاهی دارند، حساب‌شده قدم برمی‌دارند و {دیده می‌شود} که کارهای خوبی را منتشر کرده‌اند یا خواهندکرد. فقط صاحبان نشر نباید به چاپ داستان مناسب روی بیاورند، بلکه نویسنده و شاعر هم باید تلاش کند. علاوه بر این‌ها سایۀ سانسور هم از سر آثار ناشران باید برداشته‌شود.
ناگفته نماند که شورای کتاب کودک با ناشرانِ کودک و نوجوان در ارتباط است و از راه کمیتۀ خرید کتاب، شورا در جریانِ کتاب‌های تازه منتشرشده قرار می‌گیرد؛ به این شکل که ناشران بعضی از این آثار را در سال انتشار یا سال بعد به شورا ارسال می‌کنند، این آثار در اختیار گروه‌های بررسی برای ارزیابی قرار می‌گیرد و فهرست کتاب‌های مناسب و با کیفیت در پایان هرسال آماده و به مخاطبان ارائه می‌شود. ازاین‌جهت فکر می‌کنیم که آشنایی با ادبیات کودک از طرف پژوهشگران، ناشران و عوامل اجرایی این مراکز ضروری است. در حال حاضر شورای کتاب کودک دورۀ 35 ام کارگاه آشنایی با ادبیات را به شکل مجازی برگزار می‌کند.
6_از سویی دیگر با توجه به افزایش 24 درصدی قیمت کتاب که نتیجۀ افزایش قیمتِ کاغذ است، فکر می‌کنید نهادهای دولتی می‌توانند با تخصیصِ ردیف بودجه‌ای حمایتی برای تولیدِ کتاب کودک، تغییری در روند اقبال از کتابِ کودک ایجاد کنند؟
صفاهانی: به نظر من بله. باید ناشران حوزۀ کودک و نوجوان با نهادهای مرتبطِ دولتی تماس بگیرند و تقاضای بودجه و یارانۀ کاغذ داشته‌باشند. در کنار این‌ها باید لزوم رسیدگی به این حوزه را با توجه به امرِ تشویق به مطالعه و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی به مسئولین یادآور شوند.
