«مخاطبِ اثر لوکاس نیث، سالن نمایش را با سؤال ترک میکند نه جواب!»
«بهار توفیقی»، مترجمِ کتابِ «خانۀ عروسک 2»، در گفتگو با «ایبنا» گفت: آنچه در آثار یک هنرمند مدرن اهمیت دارد، این است که مخاطب، سالن نمایش را با جواب ترک نکند بلکه با سؤالاتی که در ذهنش دربارۀ باورهای خود و انسان‌های دیگر به وجود آمده‌است ترک کند؛ سؤالاتی که تا مدت‌ها به آنها فکر میکند.
به گزارشِ خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) «لوکاس نیث» نویسندۀ جوان آمریکایی سال 2017 نمایشنامه‌ای با نامِ «خانۀ عروسک 2» نوشت که در ادامۀ نمایشنامه‌ای از «هنریک ایبسن» با همین نام است. این نمایشنامه به‌گونه‌ای نوشته شده‌است که اگر مخاطب، «خانۀ عروسک» ایبسن را هم نخوانده‌باشد متوجه موضوع و مضمون آن خواهدشد؛ یعنی بااینکه ارتباطی بین اثر نیث با نمایشنامۀ ایبسن دیده می‌شود، «خانۀ عروسک 2» را می‌توان به‌عنوان نمایشنامه‌ای مستقل خواند و اجرا کرد. ایبسن در اثر خود، داستان زندگی خانوادۀ «هلمر» را به تصویر کشید؛ «نورا»، زنی که برای درمان بیماری همسرش، «توروالد» بدون اجازۀ او و به‌ناچار از يكی از دوستان همسرش، پولی قرض كرده‌است و درنهایت این شخص در نامه‌ای ماجرا را برای «توروالد هلمر» تعریف میکند که سبب می‌شود نورا خانه را ترک کند.
درست در نقطۀ پایانِ خانۀ عروسکِ هنریک ایبسن، ماجرای نمایشنامۀ لوکاس نیث آغاز می‌شود؛ نورا از همان دری که این خانه و خانواده را ترک کرد، به خانه باز‌می‌گردد. این نمایشنامه‌نویس برهۀ کوتاهی از زندگی خانوادۀ هلمر را در «خانۀ عروسک 2» بازگو میکند؛ زمانی که نورا پس از 15 سال دوباره به خانه برمی‌گردد. در نمایشنامۀ نیث، نورا پس از ترک همسر و فرزندانش به یک رمان‌نویس موفق فمینیستی تبدیل شده‌است و دلیل بازگشتش نهایی‌شدن طلاق از همسرش توروالد است. در واقع این نمایشنامه داستان زنی است که ترکِ خانه گفت، همسر و فرزندانش را رها کرد تا به اصل خود پی ببرد. پس از بازگشت نیز درمی‌یابد که تنها اوست که تغییر کرده‌است و انسان‌ها و جهان اطرافش همچنان با همان تفکرات قبلی باقی ماندند.
با مترجم این نمایشنامه، «بهار توفیقی» گفت‌وگویی انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید:
نمایشنامۀ «خانۀ عروسک 2» در ادامۀ نمایشنامۀ «خانۀ عروسک» هنریک ایبسن نوشته شده‌است، به نظر شما آیا برای خواندنِ آن نیازی به مطالعۀ نمایشنامۀ ایبسن دیده می‌شود؟ شما برای ترجمۀ «خانۀ عروسک 2»، اثر ایبسن را خوانده‌اید؟
اگر بخواهم کاملاً صادقانه نظرم را بگویم، از دید من خواندنِ نمایشنامۀ خانۀ عروسکِ هنریک ایبسن جدا از بحث نمایشنامۀ «خانۀ عروسک 2» نوشتۀ لوکاس نیث، برای تمامی کسانی که به ادبیاتِ نمایشی علاقه دارند، ضروری است. در پاسخ به سوال شما باید بگویم: بله چون رشتۀ تحصیلی‌ام ادبیات نمایشی بود، این نمایشنامه را در دانشگاه خواندم. در حقیقت نمایشنامۀ «خانۀ عروسک 2» جذابیت‌های زیادی دارد و می‌توان به‌صورت یک اثر مستقل به آن نگاه کرد و از آن لذت برد اما اگر «خانۀ عروسک» ایبسن را نیز خوانده‌باشید این جذابیت برایتان چندین برابر می‌شود.
همانطور که شما هم در صحبت‌هایتان اشاره کردید نمایشنامۀ «خانۀ عروسک 2» دربارۀ اینکه می‌تواند به‌عنوان اثری مستقل خوانده و اجرا شود اشاراتی نیز به اثر ایبسن دارد و مخاطبِ آشنا با «خانۀ عروسک»، به‌خوبی گذشتۀ این خانواده را به یاد می‌آورد. نظر شما چیست؟
بله همینطور است. در این اثر به گذشته، خصوصاً به روزی که نورا خانه را ترک کرد اشاره‌های زیادی می‌شود. همچنین به ما این فرصت را می‌دهد که حرف‌های توروالد هلمر را نیز بشنویم و داستانی که اتفاق افتاد را از زاویۀ دید او ببینیم. توروالد به نورا می‌گوید: «من فقط یک افسوس دارم و آن این است که چرا من تو را ترک نکردم.» از ازدواجشان و مشکلاتی که داشتند می‌گوید و نورا را برای ترک کردنِ بچه‌هایش سرزنش میکند. شخصیت‌ها همان شخصیت‌های «خانۀ عروسک» هستند که با گذشتِ زمان تغییر کردند و متحول شدند. این تغییرات دقیقاً تغییراتی است که بنا به شرایط و اتفاق‌های افتاده از آنها انتظار می‌رود. نورای «خانۀ عروسک 2» نورایی است که پانزده سال خانه را ترک گفته و مستقل زندگی کرده‌است اما شبحی از نورای گذشته را در درون او می‌بینیم؛ همچنین خلق‌و‌خوی توروالد تغییراتی داشته‌است که کاملاً با اتفاقاتی که نیث در نمایشنامه برایش در این پانزده سال رقم زده سازگاری دارد.
صحنه‌ای از نمایشنامۀ «خانۀ عروسک 2»
به نظر شما نمایشنامۀ لوکاس نیث قابلیت‌ها و جذابیت‌های نمایشنامۀ «خانۀ عروسک» ایبسن را دارد؟
بله. البته در اینکه «خانۀ عروسک» ایبسن شاهکاری تکرارنشدنی است، شکی نیست؛ اما اگر بخواهیم نمایشنامۀ نیث را از دید یک نمایشنامۀ مدرن قرن بیست‌ویکمی نگاه کنیم که نشانه‌های نمایشنامه‌ای کلاسیک مثل «خانۀ عروسک» را لحاظ کرده و همچنین توانسته‌است نگاه فمنیستی و سؤال همیشگی دربارۀ برابری زن و مرد را با معیارهای امروزی در نمایشنامه جای دهد، قطعاً می‌توان گفت که قابلیت‌های بسیار شگرفی دارد و هرکسی که «خانۀ عروسک» را اثری چالش‌برانگیز و گیرا بیابد «خانۀ عروسک 2» را نیز می‌پسندد. همچنین به گفتۀ نیث، او تلاشش بر این بود که با وجود حفظ‌کردنِ پیچش‌های داستانی همانند ایبسن، کمی لحن طنز به نمایش دهد، چون بر این باور است که اگر آدم‌ها بخواهند با هم صادق باشند و حقیقت را بگویند مکالمات کمی به سمت طنز پیش می‌رود و نیث کوشید که حرف‌هایی که در نمایشنامۀ «خانۀ عروسک 2» زده می‌شود بر پایۀ حقیقت درونی انسان‌ها باشد.
از دید شما دلیل نگارشِ نمایشنامه‌ای در ادامۀ اثر ایبسن چه بود و چرا نیث این کار را انجام داد؟
آنطور که خود لوکاس نیث در مصاحبه‌ای می‌گوید او همیشه طرفدار ایبسن بوده‌است و به نظرش ایبسن استاد ساختن پلات در نمایشنامه است. او در شوخی‌ای شنید که کسی می‌خواهد «خانۀ عروسک 2» را بنویسد و اسم «خانۀ عروسک 2» در نظرش جالب آمد و خواست به قول خودش شیطنت کند و طنزی در این خصوص بنویسد؛ اما بعدها، این شوخی برایش جدی شد و به بررسی «خانۀ عروسک» برای نوشتنِ قسمت دوم آن پرداخت. جالب است بدانیم که قبل از نوشتن اثر، نیث با افراد زیادی صحبت کرد و از آنها پرسید به نظرشان نورا پس از ترک خانه، وضعیتش به چه صورت بود و چه اتفاقاتی برایش افتاد و بیشتر افراد دیدگاهی منفی به آیندۀ نورا داشتند و نیث تصمیم گرفت برعکس آن دیدگاه‌ها عمل کند و نورا را پس از ترک خانه به زنی موفق تبدیل کند.
همچنین من می‌توانم به‌عنوان طرفدار لوکاس نیث و با بررسی آثارش این را اضافه کنم که او به استفاده از شخصیت‌های واقعی و شناخته‌شده و نشان‌دادن ابعادی از این شخصیت‌ها _که مخاطب با آن آشنایی ندارد_ علاقه دارد. در نمایشنامۀ «چشم اسحاق» که دربارۀ زندگی اسحاق نیوتون است، می‌بینیم که چالش‌های زندگی نیوتون و بعد دیگری از شخصیت او را به ما نشان می‌دهد. همچنین او نمایشنامه‌ای دربارۀ زندگی «والت دیزنی» دارد و در نمایشنامۀ «هیلاری و کلینتون» جنبه‌های زندگی هیلاری کلینتون و زندگی زناشویی‌اش با بیل کلینتون را بررسی میکند. همچنین نمایشنامۀ آخرش «دانا اچ» نمایشِ مستندی است که شخصیتِ اصلی آن، مادرش بود. آن روایت را بر پایۀ اتفاقی نوشت که برای مادرش افتاده‌بود. از این جهت، درست است که نورا و توروالد هلمر شخصیت‌های واقعی نیستند، اما ایبسن آنقدر درست و قابل‌لمس این شخصیت‌ها را ساخت که آنها را به‌عنوان شخصیت‌هایی منحصربه‌فرد و حقیقی در ذهنِ همه، جاودانه کرد. «نورا هلمر» برای همۀ کسانی که «خانۀ عروسک» را دوست دارند یک شخصیتِ واقعی است و لوکاس نیث نیز از این قاعده مستثنی نیست؛ همانطور که اشاره کردم نیث از به‌کاربردنِ شخصیت‌های حقیقی به منظورِ بازشناخت آنها و بررسی ابعاد مختلف شخصیتی‌شان برای نمایشنامه‌هایش بهره می‌گیرد و چالش‌های زندگی آنها و نحوۀ مقابلۀ آنها با این چالش‌ها معمولاً خط داستانی خیلی از نمایش‌هایش است.
صحنه‌ای از نمایش «خانۀ عروسک»:
«خانۀ عروسک» ایبسن و «خانۀ عروسک 2» نیث هر دو به مفاهیمی زنانه اشاره دارند و از نابرابری جنسیتی سخن می‌گویند.
بله باید به این نکته توجه داشت که نورا هلمر یکی از اولین چهره‌های فمنیسم در جهان است. در نمایشنامۀ لوکاس نیث، نورا پس از پانزده سال بازگشتن به خانه شخصیتش کمی شبیه شخصیت توروالد در «خانۀ عروسک» ایبسن می‌شود؛ از این نظر که محکم است، با اعتمادبه‌نفس است و مصمم در تصمیماتش عمل میکند. این تا حدی نشان از برابری جنسیتی دارد اما دنیای اطراف نورا همگام با او و دیدگاه‌هایش تغییر نکرده‌است، در واقع می‌توان پانزده سال بعد از رفتن نورا را حتی کمی شبیه دنیای امروز دانست. درست است که برابری در بعضی کشورها به ظاهر وجود دارد اما به صورت کلی دنیا در خصوص مشکلاتِ زنان آنقدر که باید تغییر نکرده‌است و نمایشنامۀ نیث بااینکه در قرن نوزدهم می‌گذرد زن‌های نمایشش و دیدگاه‌های متفاوتشان درست مانند زن‌های امروزی است؛ جایی در نمایشنامه نورا در مقابل دخترش قرار می‌گیرد و این دو شخصیت که دو دیدگاه متفاوت در خصوص مسائل زنان و ازدواج دارند با هم به صحبت می‌نشینند. نیث هر دو زاویۀ دید را به قلم می‌آورد و اجازه می‌دهد مخاطب خود را در هر دو جایگاه تصور کند. همچنین نورا از دنیایی در آینده حرف می‌زند که جهان به برابری حقوق بین زن و مرد رسیده باشد اما به عنوان انسان‌های قرن بیست‌ویکم می‌دانیم که این اتفاق هنوز به صورت کامل رخ نداده‌است و به نظرم این نکته هم جزء کنایه‌های جالبِ لوکاس نیث در این نمایشنامه بود.
به نظرم لوکاس نیث از نمایشنامه‌نویسان خلاق و نوآوری است که حرفی برای گفتن دارد. نیث در نمایشنامه‌هایش مفاهیم و ارزش‌ها را زیر تیغ می‌برد، بررسی میکند و موجب می‌شود مخاطب برایش سؤال ایجاد شود. گاهی سؤال همان حکم جواب را ایفا میکند. این چیزی است که در آثار یک هنرمند مدرن حائز اهمیت است، اینکه مخاطب سالن نمایش را با جواب ترک نکند بلکه با سؤالاتی که در ذهنش دربارۀ باورهای خودش و انسان‌های دیگر به وجود آمده‌است سالن را ترک کند؛ سؤالاتی که تا مدت‌ها به آن فکر میکند.
انتشاراتِ روزبهان، نمایشنامۀ «خانۀ عروسک 2» اثر لوکاس نیث را با ترجمۀ بهار توفیقی در 72 صفحه، با تیراژ 1000 نسخه و با قیمت 20000 تومان منتشر کرده‌است.
گزارشگر: فاطمه میرغیاثی
کد مطلب: ۲۹۲۹۶۰
