وسعت‌بخشیدن به افق دیدِ کودک، معیاری در بررسی کیفیتِ کتاب کودک
مریم محمدخانی، نویسنده و پژوهشگر کتاب کودک، در گفت‌وگو با روابط‌عمومی انتشارات روزبهان گفت:«به‌طور خاص، دربارۀ توجه به کتاب‌سازی در کتابِ تصویری گروه خردسال، باید به هماهنگی محتوا با گروه سنی مخاطب، هماهنگی متن، تصویر و به‌طورکلی، معیارهای مرتبط با کتاب‌های تصویری توجه داشت. علاوه بر این نکته‌ها -به نظر من- کتاب کودکِ خوب، کتابی است که راهی را برای کشف و جست‌وجوگری برای مخاطبش باز کند، با او تعامل داشته‌باشد و کمک کند تا علاوه بر لذت‌بردن از خواندن، افق دید کودک گسترش پیدا کند.»
بیش از نُه ماه است که از بازتعریفِ مفهوم‌های سادۀ زندگی، در تعریف استاندارهای زیستی مرتبط با کرونا می‌گذرد. از همان ابتدا، عده‌ای در برابر سختگیری‌های جدید مقاومت می‌کردند و عده‌ای دیگر نیز با استقبال به آنها پناه می‌بردند؛ با وجود این امروز بیشتر ما به این باورِ جمعی رسیده‌ایم که پُرتکرارترین عادت‌های روزانه‌مان، ممکن است خطرآفرین باشند.
در این میان، کودکان گروهی مهم از افرادی‌اند که بازتعریف مفاهیمِ زیستی برای‌شان دشوار است. آنها باید معنا و روش مواجهه با بیماری همه‌گیر، تداوم دوستی با همسالان در فضای مجازی، قرنطینه و بسیاری از این مفاهیم را یاد بگیرند.
رسانه‌های جمعی، خانواده‌ها و مدرسه –به‌رغم نقدهای احتمالی به هرکدام از آنها- از نهادهای اصلی آموزشِ کودکان محسوب می‌شوند. براساس گزارش نهادهای مرجع، در دورانِ کرونا میل به خریدِ کتاب برای کودکان افزایش پیدا کرده‌است. با این وصف، والدین باید پیش از خریدِ کتابِ کودک، به اندیشیدن دبارۀ پرسش‌هایی توجه داشته‌باشند؛ پرسش‌هایی مانند: چه کتاب‌هایی مناسبِ گروه سنی کودکان‌شان است؟ در خرید کتابِ کودک باید به چه مؤلفه‌هایی توجه داشت؟ کیفیتِ کتاب‌های تألیفی فارسی تا چه حد قابل‌دفاع است؟
برای پاسخ به بخشی از این پرسش‌ها، گفت‌وگویی را با خانم مریم محمدخانی، نویسندۀ و پژوهشگر کتاب کودک، تنظیم کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
1_کرونا، تأثیرِ گریزناپذیری در زندگی ما داشته‌است. آیا این امر در زیستِ فردی شما در مقام یک دانش‌پژوه و مؤلف نیز تغییر ایجاد کرده‌است؟
اگر پاسخ‌تان مثبت است، برای ما در این باره بیشتر خواهید‌گفت؟
من فکر می‌کنم این تغییرِ شرایط، بر زندگی هر کسی و در هر موقعیتی تأثیر گذاشته‌است. فرقی نمی‌کند در چه موقعیتی باشیم، تأثیر کرونا بر زندگی همۀ ما انکارناپذیر است؛ از کاهش روابط فردی و اجتماعی تا تأثیر بر اقتصاد. این‌ها همه مستقیم و غیرمستقیم سبک زندگی ما را تغییر داده‌است. هماهنگی با این سبکِ زندگی جدید، کنارآمدن با تغییرات و بازتعریفِ روابط برای همۀ ما به چالش تبدیل شده‌است. محسوس‌ترین تغییر برای من، آموزگاریِ آنلاین بود. درواقع، من معلمی را برای ارتباط با جهانِ خوانندگان کتاب‌های کودک‌ونوجوان انتخاب کرده‌بودم اما آموزگاری آنلاین، نحوۀ این ارتباط را تغییر داد و می‌توان گفت یکی از منابع الهامم را از دست داده‌ام.
2_ بعضی از مترجم‌ها یا مؤلف‌ها معتقدند که دورانِ قرنطینه –به‌عنوان فرصتی صرفه‌جویانه در دیدارهای حضوری- می‌تواند از جهتی برای‌شان مفید باشد. فکر می‌کنید این دورماندن از روابط اجتماعی و محدودشدن به فضای مجازی، همان راهکارِ عملی برای بهبودِ زیستِ روشنفکرانه است؟
من این‌طور فکر نمی‌کنم. محدودشدن به فضای مجازی آسیب‌هایی دارد؛ برای مثال ممکن است دراصطلاح به‌نوعی حرکت در سطح دچار شویم یا در ما به‌نوعی اثرپذیری صرف از دیگران منجر شود. از این رو، می‌توان گفت فرصت‌های یک دیدار حضوری -مانند گفت‌وگو- در فضای مجازی وجود ندارد و درواقع، شکل گفت‌وگو تغییر می‌کند. این فقدانِ گفت‌وگوی مؤثر در گروه‌های مختلف البته دلیل‌های سیاسی و اجتماعی نیز دارد و ممکن است ربط مستقیمی به کرونا نداشته‌باشد، می‌توان گفت شاید حتی برای شخص من فرصت‌های یادگیری از دیگران در خلال یک گفت‌وگوی حضوری محدود شده‌است.
_شما چه پیشنهادی برای بهبودِ کیفیتِ اندیشه‌ورزی یا خلق ادبی در این دوران دارید؛ امری که خود شما آن را در زیستِ فردی تجربه کرده‌باشید.
اگر تأثیرهای منفی کرونا را کنار بگذاریم، به نظر من از تأثیرهای مثبتِ کرونا این بوده‌است که بعضی محفل‌ها، جلسه‌های ادبی و… به فضای مجازی منتقل شده‌است. این اتفاق، مخاطب‌های این نوع جلسه‌ها را افزایش داده‌است؛ برای مثال افراد دور از مرکزهای علمی و فرهنگی و محروم از فرصت شرکت در جلسه‌ها و نشست‌های ادبی و فرهنگی، اکنون با کمک فضای مجازی -چه در نقش شرکت‌کننده و چه در نقش سخنران- در این جلسه‌ها شرکت می‌کنند. این موضوع یعنی تمرکززدایی از مرکز که می‌تواند به بهبود کیفیت اندیشه‌ورزی و خلق ادبی در ایران منتهی شود.
3_ به‌طور خاص، با توجه به حوزۀ فعالیت شما، بخش قابل‌توجهی از روابط بین فردیِ حرفه‌ای‌تان به تازه‌های کتاب و نشرها مرتبط است. آیا پس از کرونا، تفاوتی در رفتار مخاطب‌های کتاب یا روند سیاست‌گذاری نشرها شاهد بودید؟
من دربارۀ سیاست‌گذاری نشرها نمی‌توانم قضاوت کنم؛ چون فکر می‌کنم ما از بررسی تولیدهای هر نشر می‌توانیم سیاست‌های آنها را بفهمیم. از این رو، شاید بهتر است کمی زمان بگذرد تا بتوانیم قضاوت درستی نسبت به این فعالیت‌ها داشته‌باشیم.
روآوردن به نشست‌های مجازی، فروش آنلاین و توجه خانواده‌ها به باهم‌خوانی و قرارگرفتنِ کتاب کودک در سبد خانوار، از نکته‌های مثبتی است که در این دوران می‌بینیم.
4_ با توجه به فعالیت‌های تخصصی و تألیف‌هایتان در حوزۀ ادبیات کودک، فکر می‌کنید آثار منتشرشده در زمینۀ کتاب کودک پشتوانه‌های لازم را برای قرارگرفتن در سبدِ خریدِ خانوار دارند؟
بله، بازار کتاب کودک و نوجوان بازار بسیار متنوعی است و هر کس با هر سلیقه و نگاهی می‌تواند کتابِ مناسبش را تهیه کند. این تنوع کمک کرده‌است که در بخش‌های مختلف -مثل کتاب تصویری، رمان، داستان، غیرداستان و…- به بهترین کتاب‌ها دسترسی داشته‌باشیم.
5_ برای خرید یک کتاب کودکِ مناسب، علاوه بر توجه به شناسۀ کتاب و «گروه سنی»، چه ویژگی‌هایی را می‌توان به‌عنوان نشانه‌های یک کتابِ کودکِ خوب تعریف کرد؟
با وجود آنکه بین پژوهشگران این حوزه، موضوع گروه سنی، موضوع مناقشه‌‌آمیزی است، می‌توان گفت که معیارهای زیادی برای آن وجود دارد. برخی از معیارها بین کتاب کودک و بزرگسال مشترک است؛ برای مثال زبانِ اثر، کیفیتِ ویرایش و ترجمه، نوآوری و… نکته‌هایی مثل صحت اطلاعات در کتاب غیرداستان.
علاوه بر این نکته‌ها، به‌طور خاص دربارۀ توجه به کتاب‌سازی در کتابِ تصویری گروه خردسال، باید به هماهنگی محتوا با گروه سنی مخاطب، هماهنگی متن و تصویر و به‌طورکلی، معیارهای مرتبط با کتاب‌های تصویری توجه داشت. علاوه بر این نکته‌ها، به نظر من کتاب کودکِ خوب، کتابی است که راهی را برای کشف و جست‌وجوگری برای مخاطبش باز کند، با او تعامل داشته‌باشد و کمک کند که علاوه بر لذت‌بردن از خواندن، افق دید کودک گسترش پیدا کند.
6_گرچه شمارِ کتاب‌های کودکِ تألیفی در این سال‌ها قابل‌توجه است، هم‌چنان نمی‌توان شمار کتاب‌های ترجمه‌شدۀ این بخش را نادیده گرفت. فکر می‌کنید کیفیت آثار ترجمه‌شده در مقایسه با نمونه‌های تألیفی تا چه اندازه قابل‌دفاع باشد؟ دافعۀ بعضی از والدین را نسبت به کتاب‌های ترجمه‌شده با بررسی چه مؤلفه‌هایی می‌توان توضیح داد؟
من دربارۀ کتاب ترجمه‌شده خیلی به سنخیت با فرهنگ ملی قائل نیستم، چون فکر می‌کنم کتاب ترجمه‌شده راهی است برای شناخت فرهنگ‌ها، نگاه‌های متفاوت و گسترده‌شدن جهان خواننده. این موضوع در مصداق‌ها قابل‌بررسی است؛ ممکن است در یک کتابِ ترجمه‌شده، ارزش‌های جهان‌شمول و انسانی ترویج شود اما در کتابی تألیفی، اثری از این نگاه نباشد و برعکس. من -چه در کتاب تألیفی و چه کتاب ترجمه‌شده- به نکته‌هایی چون دوری از تبعیض نژادی، تبعیض جنسیتی، دینی و… توجه می‌کنم و به نظرم مهم است که کتاب کودک و نوجوان نگاهی تبعیض‌آمیز را رواج ندهد.
7_در این روزها، چه کتاب‌های جدیدی مطالعه کردید؟ فکر می‌کنید پس از کرونا، تغییری در شکل، زمان کتابخوانی یا خرید کتاب در زندگی شما رخ داده‌است؟
من چون عضو گروه داوران «لاک‌پشت پرنده»ام و جلسه‌های ما در این دوران به‌صورت آنلاین برگزار شده‌است، در روندِ کتاب‌خوانی‌ام، تغییری ایجاد نشده‌است. هم‌چنان تازه‌های نشر کتاب کودک و نوجوان را رصد و تهیه می‌کنم. این روزها برای یک پروژه، آثار «جمشید خانیان» را بازخوانی کرده‌ام و یک رمان نوجوانِ ترجمه‌شده به نام دیو کوکی و دلبر را از انتشارات «پیدایش» خوانده‌ام.
